Stanisław II August Poniatowski herbu Ciołek (urodzony w Wołczynie, 17 stycznia 1732 roku, zmarł w pałacu Marmurowym, Petersburg, Rosja, 12 lutego 1798 roku) herb
Syn Stanisława Poniatowskiego herbu Ciołek generała szwedzkiego, kasztelana krakowskiego i Konstancji księżnej Czartoryskiej herbu Pogoń Litewska, córki Kazimierza księcia Czartoryskiego herbu Pogoń Litewska, podkanclerzego litewskiego, starosty wileńskiego i Izabeli Morsztynówny.
Od 1755 roku pełnił urząd stolnika litewskiego. W latach 1784 do 1790 był podskarbim wielkim litewskim, później został starostą przemyskim. 6 września 1764 roku został wybrany na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego (koronowany 25 listopada 1764 roku). 25 listopada 1795 roku abdykował.
Tytulara władcy: Z Bożej łaski i woli narodu król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski etc. etc.
Morganatyczna żona od 1784 roku Elżbieta z Szydłowskich herbu Lubicz (urodzona około 1748 roku, zmarła w Warszawie, 1 czerwca 1810 roku), córka Teodora Szydłowskiego herbu Odrowąż wojewody płockiego i Teresy Witkowskiej.
Władca prywatnie.
Stanisław Antoni Poniatowski urodził się w 1732 roku (imię August przyjął po elekcji). Jego matką była ambitna kobieta, Konstancja Czartoryska, a ojcem Stanisław, twórca wielkości rodu Poniatowskich, związany przez małżeństwo z Familią Czartoryskich. Ojciec był mądrym i zręcznym politykiem, jednym z bardziej światłych przedstawicieli Familii. Podróżując często, prowadził burzliwą działalność. Synów wychowywał surowo. Nakazał im unikania alkoholu i przestrzegał przed wczesnym ożenkiem. Stanisław miał liczne rodzeństwo. W przyszłości syn jego brata, Andrzeja - książę Józef, stał się ulubieńcem króla. Stanisław August był człowiekiem o wybitnej inteligencji i niezwykle szerokich zainteresowaniach. Miał ujmujący sposób bycia, talent oratora i rozmówcy oraz łatwość w dobieraniu argumentów. Dzięki temu łatwo wywierał duży wpływ na otaczających go ludzi. Stanisław miał miłą powierzchowność, choć nie uważano go za okaz tak zwanej męskiej urody. Poniatowski był Europejczykiem w każdym calu. Uzyskał staranne wykształcenie, zjeździł obce kraje, posługiwał się swobodnie kilkoma językami. Był, dążącym do celu najrozmaitszymi środkami, pragmatykiem. Uważany był za elastycznego polityka, odznaczającego się trzeźwością sądów i wspaniałomyślnością. W wieku 23 lat został sekretarzem posła angielskiego w Petersburgu. Tam też, na uroczystym obiedzie, poznał wielką księżnę Katarzynę. Zrobiła ona na nim wielkie wrażenie, zresztą nawzajem przypadli sobie do gustu. Rozpoczął się ich romans (rok 1755) trwający kilka lat. Doświadczona Katarzyna była pierwszą kobietą i miłością Stanisława. Mieli ze sobą córeczkę, ale zmarła ona w wieku dwóch lat. Romansu Stanisława i Katarzyny nie udało się utrzymać w tajemnicy. Wybuchł skandal (Katarzyna była mężatką), który z trudem udało się załagodzić. W późniejszym okresie Stanisław August, już jako władca, miał stale do czynienia z carycą. Po dawnym sentymencie nie pozostało jednak śladu. Gdy jego brat usiłował doprowadzić do małżeństwa Poniatowskiego z którąś z Habsburżanek Katarzyna, nie życząc sobie wzmocnienia potęgi polskiego króla, udaremniła jego wysiłki. Do końca życia spotykały Stanisława upokorzenia z strony carycy. Po abdykacji ostatnie dwa lata życia spędził Stanisław August w Petersburgu. Zmarł tam w Pałacu Marmurowym w roku 1798, otoczony niesławą i obojętnością rodaków. Pochowany został w Petersburgu, potem jego szczątki przeniesiono do kościoła w Wolborzu, aby wreszcie ostatecznie sprowadzić je do kraju.
Działalność publiczna.
Stolnik litewski, Stanisław Poniatowski, pełnił funkcję sekretarza przy pośle angielskim w Petersburgu. Po kilku latach sam został posłem elektora saskiego Augusta III na dworze rosyjskim. Związany był z Familią, stronnictwem Czartoryskich. Po śmierci Augusta III Wettina Katarzyna II była zdecydowana uczynić z Polski uległego i użytecznego sojusznika Rosji. W tym celu zaplanowała wyniesienie na tron polski człowieka, który by wszystko Rosji zawdzięczał. Za jego pomocą chciała skończyć w Polsce z anarchią i wpływami innych niż Rosja mocarstw. Katarzyna pisała: "Jest rzeczą nieodzowną, abyśmy wprowadzili na tron polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swe wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski". Od Poniatowskiego Rosja oczekiwała opieki nad prawosławiem i poparcia pretensji rosyjskich w sprawie regulacji granic. Pomagając Poniatowskiemu w objęciu władzy w Polsce Katarzyna kierowała się nie osobistymi sympatiami ale zimną kalkulacją. W 1764 roku szlachta jednogłośnie wybrała Stanisława Poniatowskiego królem. Nie bez znaczenia był fakt, że wojska rosyjskie stały wtedy trzy mile od Warszawy. Po sięgnięciu po tytuł, Poniatowski na pierwsze wydatki otrzymał od carycy 100 tysięcy czerwonych złotych. Mimo bezdyskusyjnej zależności od carycy od początku usiłował się z nią targować o reformy. Katarzyna II jednak szybko ostudziła jego zapały. Wykorzystywała trudną sytuację finansową króla i przy każdym sygnale niesubordynacji wstrzymywała subsydia dla Poniatowskiego. Jedyną szansą na uzyskanie zgody Rosji na ograniczone chociażby reformy było przyjęcie propozycji rosyjskiej na wspólną walkę z Turcją. Katarzyna II nie pragnęła rozpadu Polski i jej polityka przez długi czas zabezpieczała nasz kraj przed agresywnymi planami Prus. Poniatowski nie miał oparcia w dziedzicznym państwie, ani w związkach dynastycznych w Europie. Nie miał też wielkiej rodowej fortuny. Sojusznika znajdował jedynie w osobie samej Katarzyny oraz w rodzie Czartoryskich. Wynik elekcji zapoczątkował jednak proces dekompozycji Familii. Poniatowski próbował realizować własną politykę. Wyraźnie chciał zdystansować się od Rosji ale jego sytuacja była niezwykle trudna. Naród szlachecki był nieufny wobec tronu i przywiązany do "złotej wolności". Rola króla sprowadzała się do rozdawnictwa starostw i urzędów między rywalizujące koterie magnackie. Poniatowski od początku popadł w konflikt ze szlachtą zrażając ją swym nowatorstwem i chęcią reform. Także większość konserwatywnych magnatów była mu przeciwna. Stara oligarchia, pogardzając rodziną "dorobkiewiczów" Poniatowskich, nie mogła pogodzić się z wywyższeniem stolnika litewskiego. Czartoryscy także szybko stracili nadzieję, że będą w stanie sprawować kuratelę nad siostrzeńcem. Sam król miał wysokie wyobrażenie o swej misji cywilizacyjnej i reformatorskiej. Pierwsze lata panowania to okres wszechstronnej inicjatywy reformatorskiej w dziedzinie skarbowej (uregulowanie stosunków monetarnych) i wojskowej. W 1765 roku król założył Szkołę Rycerską, mającą kształcić młodzież w duchu reformatorskim. Rozpoczęto wielką kampanię oświatowo-dydaktyczną (między innymi za pośrednictwem, wychodzącego z inicjatywy króla, pisma "Monitor"). Chciano w ten sposób uzyskać społeczną aprobatę na dalsze reformy. Jednak na przeszkodzie temu procesowi stanęła ingerencja z zewnątrz.
Przeciwnicy króla i Familii zwrócili się bowiem do Berlina i Petersburga z denuncjacjami reformatorskich dążeń godzących w "polskie wolności". Prusy były niezadowolone z uchwał sejmu konwokacyjnego, a Rosja nalegała na rozstrzygnięcie sporów granicznych i rozwiązanie problemu różnowierców. Ostatecznie Rosja i Prusy zagroziły Polsce wojną, wysuwając żądania związane z obroną liberum veto i politycznym równouprawnieniem szlachty różnowierczej. Wojska rosyjskie wkroczyły do Polski. Pod ich protekcję zawiązały się w 1767 roku dwie konfederacje dysydenckie: litewska w Słucku i koronna w Toruniu.
Następnie, chcąc złamać opór króla w sprawie reform a Czartoryskich w sprawie dysydentów, Mikołaj Repnindoprowadził do zawiązania konfederacji radomskiej (rok 1767). I tak po trzech latach panowania, opuszczony niemal przez wszystkich, Stanisław August znalazł się o krok od detronizacji. Król przyjął żądania agresorów a zastraszona szlachta uznała dyktat Repnina, ustępując w sprawie różnowierców. Procesowi reform położono tamę. Wprowadzono zapis o prawach kardynalnych (wolna elekcja, liberum veto i wypowiadanie posłuszeństwa królowi). Gwarantką ustroju i granic Rzeczypospolitej została Katarzyna II. Rozwiązanie to nie odpowiadało jednak opozycyjnym magnatom i szlachcie. W 1768 roku zawiązana została konfederacja barska. Objęła swym zasięgiem znaczne obszary Rzeczypospolitej, a przyłaczyła się doń większość, buntującej się przeciw zależności od Rosji oraz reformom, szlachty. Walki trwały przez cztery lata. Konfederaci ogłosili detronizację Stanisława Augusta i próbowali go porwać. Trudności z pacyfikacją Rzeczypospolitej uświadomiły Rosji fiasko protekcyjnej polityki. Nie udało się skłonić Poniatowskiego i Czartoryskich do energicznego zwalczania konfederatów. Katarzyna II postanowiła więc zmienić kurs polityczny wobec Polski i ulec namowom Prus w kwestii rozbiorów. W wyniku rokowań rozbiorowych armie trzech mocarstw zalały bezbronny praktycznie kraj (rok 1772). Nastąpił pierwszy rozbiór Polski w wyniku którego Rzeczpospolita utraciła znaczne i ważne gospodarczo terytoria. Bardzo pogorszyła się jej pozycja międzynarodowa. Mocarstwa rozbiorowe zażądały od szlachty ratyfikacji traktatów rozbiorowych. Zastraszony przez obce wojska sejm, mimo prób oporu ze strony szlachty (Rejtan) oraz cichej opozycji króla i Familii uznał pierwszy rozbiór Polski (rok 1773). Na sejmie rozbiorowym dokonano jednak pewnych doniosłych reform. Utworzono Komisję Edukacji Narodowej. Jej pracom patronował sam król. Powołano też Radę Nieustającą. Formalnie, odbierając królowi najważniejszą prerogatywę, jaką było rozdawnictwo starostw i urzędów, sprowadzała ona jego władzę niemal do zera. Podkreślić należy, że mimo wszystko, rządy Rady stanowiły pewien postęp w porównaniu z poprzedzającą je anarchią. Jako dzieło Katarzyny II Rada była jednak powszechnie znienawidzona. Kolejne lata przyniosły próby kontynuacji reform pod auspicjami króla. Rosja zareagowała jednak szybko co doprowadziło do zahamowania tego procesu a królewskie stronnictwo straciło reformatorską inicjatywę. Nastąpiła jednak pewna stabilizacja sytuacji. Wojska rosyjskie opuściły Rzeczpospolitą. Rosja podjęła próbę zachowania równowagi między królem a opozycją magnacką. Pozycja króla umocniła się. Po zaprzestaniu reform poprawiły się też nastroje szlachty. Wokół Stanisława Augusta zgromadziło się, złożone z fachowców, stronnictwo wytrawnych polityków. W sejmie i senacie król rozporządzał większością głosów. Mimo bardzo ograniczonego arsenału środków działania (jedynie listy, ordery, prezenty) Stanisław potrafił pozyskać zaufanie znacznej części szlachty i senatorów. Zdołał też pozyskać uznanie i sympatię oświeconej Europy.
W 1787 roku Stanisław August Poniatowski spotkał się w Kaniowie z Katarzyną II. Nie widzieli się od 30 lat i król liczył, że dzięki starym sentymentom zdoła wytargować zgodę Rosji na reformy. Stanisław August wiele sobie obiecywał po tym spotkaniu. Czekał na carycę miesiąc. Spotkanie odbyło się bez świadków, trwało tylko pół godziny i przyniosło królowi wielkie rozczarowanie. Tymczasem w kraju narastała antykrólewska opozycja magnacka. W narodzie bardzo silne były nastroje antyrosyjskie. Wrzenie ogarniało cały kraj. W takich warunkach zwołano w Warszawie Sejm, zwany później Czteroletnim (lata 1788 - 1792). Sytuacja międzynarodowa wydawała się korzystna. Prusy, skłócone z Rosją, wyrażały chęć poparcia reform planowanych przez patriotów. W 1790 roku podpisano nawet polsko - pruski sojusz obronny. Ostatecznie w 1791 roku Stanisław August opracował swój program, który zdecydowano się wprowadzić w życie z pominięciem proceduralnych trudności.
Pierwszym krokiem, dla pozyskania poparcia mieszczaństwa, było uchwalenie prawa o miastach. Uchwalono też prawo o sejmikach, wykluczające szlachtę bez posesji z udziału w życiu politycznym kraju. W wyniku tajnych konsultacji zmieniono projekt króla proponując osłabienie pozycji monarchy. Nadszedł historyczny dzień 3 maja 1791 roku. Przebieg wydarzeń został starannie wyreżyserowany. Skorzystano z faktu obecności w Warszawie małej liczby posłów. Zapewniano sobie z góry poparcie większości obecnych. Działano przez zaskoczenie dokonując swoistego zamachu stanu. Wojsko stanęło pod bramą, mieszczanie wyszli na ulicę. Opozycja była zdezorientowana. To wszystko umożliwiło uchwalenie ustawy. W obronie konstytucji stronnictwo patriotyczno - królewskie wysunęło hasło "król z narodem, naród z królem". Dzięki działalności Stanisława Augusta, który zjednywał powiatowych polityków osobistymi listami, obietnicami urzędów, orderami, sejmiki z 1792 roku przyniosły niemal powszechną akceptację konstytucji. Oparta na projekcie Stanisława Augusta Konstytucja 3 Maja stworzyła fundament, na którym można było budować nowoczesne państwo. "Mądry król" przeżywał apogeum popularności w kraju. Nadchodziły liczne głosy aprobaty z innych państw. Rzeczpospolita po raz pierwszy od dawien dawna miała króla pogodzonego że szlachtą, zreformowany sejm i rząd oraz na nowo "urządzony" stan miejski. Powołano, liczącą 60 tysięcy zbrojnych, armię. Ale jednocześnie skarbiec był pusty a magnaci ze stronnictwa hetmańskiego wielce niezadowoleni. Sytuacja międzynarodowa również pogarszała się w szybkim tempie. Rosja doszła do porozumienia z Prusami i nie zamierzała tolerować prób przekształcenia Rzeczypospolitej w silne i niezależne państwo. Jedynie Austria zaprzątnięta konfliktem z Francją skłonna była zaakceptować sytuację w Polsce. W 1792 roku wojska rosyjskie wkroczyły do Polski. Pretekstem do tego stała się, zawiązana przez konserwatywnych magnatów, konfederacja targowicka.
Naczelny wódz, Stanisław August, nie wierzył w możliwość powstrzymania wojsk rosyjskich i z góry zakładał odwrót wszystkich sił ku Warszawie. Król traktował tę wojnę jako demonstrację wojskową, skapitulował prawie bez walki i zdecydował się na prowadzenie rokowań pokojowych. Nie zamierzał toczyć bitew z Rosjanami, większość wojsk zatrzymał w głębi kraju. Dowództwo wojsk koronnych powierzył swemu siostrzeńcowi księciu Józefowi Poniatowskiemu i wzywał go wciąż do odwrotu. Jednak chcąc upamiętnić połowiczny sukces Polaków pod Zieleńcami król ustanowił order "Virtuti Militari". Katarzyna II odrzuciła wszelkie propozycje negocjacji. Domagała się przystąpienia króla do Targowicy, a w razie przedłużenia oporu groziła detronizacją i rozbiorem. Uznając, że nie ma najmniejszych szans na zwycięstwo i aby zapobiec kolejnemu rozbiorowi patrioci z Hugo Kołłątajem na czele opowiedzieli się za akcesem króla do Targowicy. Król przystąpił do konfederacji i rozkazał wstrzymać działania wojenne. W przyszłości cała winę za kapitulację i jej skutki zrzucono na Stanisława. W 1793 roku w Petersburgu Prusy i Rosja podpisały konwencję rozbiorową. Austria, pochłonięta konfliktem z Francją, pozostałą na uboczu. Nastąpił drugi rozbiór Polski.
Został on ratyfikowany przez sejm w Grodnie w 1793 roku. Aresztowania, konfiskaty dóbr, przekupstwo i obecność obcych wojsk zmusiły posłów do uległości. Był to ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tej niezwykle trudnej sytuacji król Stanisław August szukał szansy na zachowanie choć resztki suwerenności okrojonej Rzeczpospolitej. Nie wierzył w sukces w walce zbrojnej. Jednak wypracowany w Grodnie kompromis nie został wcielony w życie. Rosja straciła przekonanie o jego celowości, a polscy patrioci nie chcieli w ogóle o nim słyszeć. W kraju i na emigracji powstało sprzysiężenie powstańcze i w 1794 roku doszło do wybuchu powstania kościuszkowskiego. Król, będąc przekonanym o nieuchronnej, ostatecznej katastrofie państwa stał na uboczu wydarzeń w czasie dramatycznych miesięcy Insurekcji. Gdy nadszedł moment kapitulacji, przywódcy Insurekcji powierzyli Stanisławowi Augustowi ostatnią, beznadziejną misję pertraktowania ze zwycięzcą. Katarzyna II postanowiła jednak usunąć Stanisława Augusta z tronu. Król został internowany w Grodnie pod opieką Repnina. Prusy i Austria zajęły ziemie Rzeczypospolitej. Faktom dokonanym towarzyszyły rokowania rozbiorowe. Likwidacja państwa polskiego była przesądzona. Trwały zażarte targi o podział łupu, między zaborcami dochodziło do poważnych nieporozumień na tym tle. Ostateczne porozumienia, na mocy których Warszawa znalazła się we władaniu Prus, podpisano w 1795 roku a Stanisław August abdykował miesiąc później.
Bilans panowania.
Panowanie żadnego chyba króla nie obfitowało w tak tragiczne i dramatyczne wydarzenia. Stanisław August skazany został przez los na rolę figuranta i biernego obserwatora tragicznych wypadków i likwidacji państwa. Jest on jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii. Jego przeciwnicy obarczają go odpowiedzialnością za wszystkie nieszczęścia, które spotkały Polskę w okresie jego panowania. Potępiają beztroskę Stanisława Augusta w wydawaniu pieniędzy ponad stan. Czy przeznaczanie ogromnych sum na zbiory sztuki i pałac w Łazienkach było słuszne w tak trudnej sytuacji kraju? Krytycy widzą w Stanisławie Auguście Poniatowskim króla słabego charakteru, lękliwego, uległego wobec Rosji i dbającego przede wszystkim o własne interesy. Na ocenę jego panowania olbrzymi wpływ ma oczywiście kapitulacja w 1792 roku i akces do Targowicy, oraz udział w sejmie grodnieńskim.
Bilans panowania Stanisława Augusta zawiera również szereg pozytywów. Zaliczyć do nich możemy: wyjście z marazmu czasów saskich, odbudowa i reforma instytucji państwowych, dyplomacji, armii, gospodarki. Na poważną skalę prowadzony był mecenat kultury. Z dworem związani byli tacy twórcy jak Fontana, Merlini, Bacciarelli, Canaletto, Norblin. Do dzisiaj mówimy o przełomie czasów stanisławowskich, o literaturze i stylu Stanisława Augusta. Sam król chciał być cywilizatorem swych poddanych. Wśród jego dokonań wymienić należy Szkołę Rycerską, Komisję Edukacji Narodowej, Konstytucję 3 Maja, obiady czwartkowe, przebudowę zamku w Warszawie oraz szczytowe osiągnięcie stylu Stanisławowskiego - letnią rezydencję króla - Łazienki.
Losy króla po abdykacji i śmierci
Niewątpliwie najistotniejszymi osiągnięciami panowania ostatniego naszego monarchy, Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) było powołanie do życia Komisji Edukacji Narodowej (1773) oraz ustawa rządowa z 3 Maja 1791 roku, zwaną konstytucją majową. Ten, niewątpliwie tragiczny monarcha niemało zasłużył się dla kultury narodowej, jako sprawca nowego świata polskiego tworzenia, twórca narodowej edukacji, uruchomił polską zdolność myślenia, z rozwoju oświaty czyniąc narzędzie przetrwania klęski politycznej. To przecież Stanisław August - mimo rozbiorów - wyzwolił w elitach narodu bunt umysłów, wpisując Polaków w europejski postęp pomimo rozbiorów, właśnie przeciw nim. Przeoranie świadomości społecznej, przeciwstawienie przemocy - społeczeństwa zdolnego do myślenia, było niejako wartością polityczną, wnoszącą niewątpliwie jutrzenkę nadziei w klęskę rozbiorów. Nadziei .w końcu przecież spełnionych. - Nie doczekam brylantowych dni, ale je przygotuje siejąc ziarno w ziemię, którą mnie przysypią pisał u schyłku życia król. A schyłek ten był trudny, podobnie jak niezwykłe stały się pośmiertne losy Stanisława Augusta.
Po upadku powstania kościuszkowskiego Stanisław August na rozkaz carowej Katarzyny II opuścił Warszawę i udał się pod opieką księcia Mikołaja Repnina do Grodna. 24 października 1795 roku trzy mocarstwa dokonały ostatecznego podziału Rzeczypospolitej, która tym samym znikała z mapy Europy. Od Stanisława Augusta zażądano formalnej abdykacji. Miesiąc później, 25 listopada, równo w rocznicę swojej koronacji, Stanisław August abdykował. Liczył wówczas sześćdziesiąt trzy lata, był zmęczony życiem, chciał na koniec odpocząć i to w ukochanej przezeń Italii.
I w tym momencie raz jeszcze zawiódł się na potężnej Katarzynie. Wedle jej życzenia resztę życia miał spędzić w Grodnie pod troskliwą opieką księcia Repnina. Tymczasem los zrządził inaczej. 17 listopada 1796 roku imperatorowa Rosji zmarła, a jej syn car Paweł postanowił wypuścić z więzienia polskich patriotów, a w marcu 1797 roku ostatniego polskiego monarchę zaprosił do Petersburga, oddając mu na rezydencję Pałac Marmurowy. Rozpoczynał się nowy, tym razem ostatni, okres w życiu ekskróla Stanisława. Otoczony wiernymi dworzanami, bywał na dworskich uroczystościach, pisał pamiętniki, tęskniąc do kraju. 12 lutego 1798 roku śmierć położyła kres życiu Stanisława. Wkrótce odbyły się podniosłe uroczystości pogrzebowe z udziałem cara Pawła. Cesarski dwór, mieszkańcy nadnewskiej stolicy Rosji oddawali ostatni hołd cieniom polskiego monarchy. Ciało złożono w podziemiach kościoła św. Katarzyny w Petersburgi. Tu miało spoczywać aż do roku 1938. Los sprawił, że Polacy zapomnieli lub też nie chcieli pamiętać o tym zasłużonym królu, wzbudzającym w naszej historii zawsze emocje.
Po pierwszej wojnie, światowej sprowadzono do kraju prochy wielu osób pochowanych na terenie Rosji. Osobę Stanisława Augusta zawsze pomijano. I słusznie z oburzeniem pisał w roku 1926 roku znany historyk kultury i publicysta Stanisław Wasilewski: gdy dwa lata temu powódź w Petersburgu. zniszczyła groby polskie w podziemiach kościoła św. Katarzyny, zwrócił się rzad sowiecki z propozycją do Polski, aby sobie zabrała resztki swoich nieboszczyków. Oprowadzono tedy do Ojczyzny ciało p. Prota i pochowano w Grójca, przywieziono zwłoki. Kalasantego: i pochowano u Kutnie itd. Jeden tylko pan Stanislaw Poniatowski pozotał nadal na łasce rozbitej trumny gruzach podziemi. Prawda, ten Poniatowski to był przestępca i prawie zbrodniarz, który nic więcej nie zrobił, tylko rzucił podwaliny nowożytnej kultury duchowej. Prawda, że to rozwiąźle, pudrowane paniczysko nie wy myśliło niczego więcej, tylko jakąś tam komisję edukacyjną, stworzyło sztukę polską 18. wieku i Łazienki, zorganizowało produkcję przemysłową. To niewiele, ale zawsze, jaki był, taki byt, w każdym razie nie gorszy od pana Prota w Grójca i pana Kalasantego w Kutnie... nie gorszy o tyle przynajmniej, że i jemu patrzyłby się krzyżyk na grobie i pół metra ziemi w Polsce.
Jednak wtedy monarszych zwłok nie sprowadzono. Rok po artykule Wasilewskiego za którym wiązał się w Warszawie komitet celem sprowadzenia doczesnych szczątek Stanisława Augusta Poniatowskiego. Lecz w roku 1927 wskutek wyraźnej niechęci sfer rządowych, a szczególnie wicepremiera Kazimierza Bartla, sprawę odłożono do akt.
Tymczasem z początkiem roku 1938 rząd radziecki zwrócił się do władz polskich, aby te zabrały z podziemi leningradzkiego kościoła św. Katarzyny, spoczywające tam trumny, ponieważ świątynię przeznaczono do natychmiastowej rozbiórki. I oto krakowski "Ilustrowany Kuryer Codzienny" z 30 lipca 1938 roku przyniósł nastupującą wzmiankę: Na Polesiu krąży niezwykła wieść, jakoby zwłoki ostatniego króla Stanisława Augusta wrócić miały do Walczy na nad. Pulwą, niewielkiej osady, odległej od Brześcia o 35 km W miejscowości tej urodził się i spędził lata dziecięce Stanisław August Poniatowski, którego metryka zachowała się do dzisiaj w zabytkowym kościele. W ścisłej tajemnicy zwłoki królewskie sprowadzono niedawno z Leningradu i złożono tymczasowo, w podziemiach kościoła - a niżej czytamy lakoniczny komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej o sprowadzeniu królewskiego ciała bez jakichkolwiek wyjaśnień. Parę dni później "Ilustrowany Kuryer Codzienny" donosił: W wielkiej . tajemnicy 15 lipca o godz. l po północy zajechały pod kościół w Wołczynie dwa auta ciężarowe ze zgaszonymi światłami. W jednym aucie znajdowała się trumna i robotnicy z poza terenu Wołczyna, a w drugim policjanci, którzy kordonem otoczyli kościół. W. autach osobowych. przybyli przedstawiciele rządu i ambasady sowieckiej w Polsce. Z mieszkańców Wołczyna obecny był jedynie ksiądz proboszcz. Robotnicy. przy świetle kieszonkowych. latarek elektrycznych umieścili trumnę ze zwłokami w podziemiach kościoła: Tyle wzmianki prasowe. Tak po z górą stu la przyjmowała druga Rzeczpospolita szczątki króla Stanisława Augusta. Wracał nie witany, a władze obeszły się z nim jak z najgorszym złoczyńcą, którego grzebie się potajemnie. Premier Felicjan Sławoj-Składkowski zadecydował, że Stanisław August nie jest godzien nie tylko Wawelu, ale i Warszawy. Proboszcz wołczyńskiej parafii Antoni Czyszewicz nakazał trumnę zamurować w jednej z nisz kościoła. Obecnym nakazano milczeć pod rygorem surowych kar, jako że sprawa była wagi państwowej. Jednym z przypadkowych uczestników tego haniebnego pochówku był artysta Józef Charyton, któremu proboszcz Czyszewicz polecił kilka dni wcześniej odnowienie i ozdobienie niszy kościoła, nie wyjaśniając mu, dlaczego ma te zrobić. Po latach z nieukrywanym żalem Charyton, który z czasem stał się strażnikiem królewskiego grobu, pisał: Tak to powitanie ugotowała Rzeczypospolita swemu ostatniemu pomazańcowi, powracającemu z wygnania do ojczyzny: zamiast uroczystości pogrzebowych z udziałem przedstawicieli całego narodu - wstydliwie skrywana pod osłoną nocy sekretna akcja policji; zamiast reprezentacyjnych żałobnych ekwipaży - dwie brudne policyjne budy, kryte łatanymi plandekami.
Wkrótce na łamach prasy codziennej i periodycznej rozpętała się zażarta dyskusja nie tylko o miejsce dla ostatniego monarchy, lecz także o właściwą ocenę jego panowania, jednym słowem - zasług i przewinień zmarłego. Potajemne sprowadzenie - szczątków Stanisława Augusta oraz pochowanie ich w Wołczynie do głębi wstrząsnęło całą opinią publiczną. Na łamach "Głosu Narodu", "Ilustrowanego Kuryera Codziennego", "Tygodnik Ilustrowanego", a przede wszystkim "Wiadomości Literackich", by poprzestać na wymienieniu najważniejszych czasopism, rozpoczęto wielką dyskusję.. Pojawiły się głosy, aby króla pochować w Warszawie, w podziemiach katedry św. Jana, względnie w osobnym mauzoleum na terenie Łazienek. Większość jednak wypowiadała się za Wawelem jako najwłaściwszym miejscem dla królewskich zwłok, lecz nie brakło i tych, którzy żądali odesłania trumny z powrotem do Leningradu. Dyskutowano ostro, namiętnie kuszono się o ponowną analiza panowania Stanisława Augusta, .brano pod. rozwagi, wszystkie, plusy i minusy monarchy. Przeważała jednak zgodna opinia, że Wołczyn nie jest właściwym miejscem spoczynku dla ostatniego naszego monarchy, a postępowanie polskich. władz wywołało głębokie oburzenie, z bólem i rozgoryczeniem pisał o tym prof. UJ Stanisław Estreicher: Konspiracyjny niegodny wielkiego narodu i wielkiego - mimo wszystkich swych biegów króla - pogrzeb w Wołczynie tłumaczy się w moich. oczach niczem, chyba nieznajomością dziejów, zarówno Stanisława Augusta, jak całych porozbiorowych. Miejsce dla Stanisława Augusta jest - na Wawelu, tam gdzie leżą zwłoki innych królów narodu obok zwłok kilku królów-duchów. Pogrzebanie ich gdziekolwiek indziej źleby świadczyło o obecnym pokoleniu, o jego rozumieniu łącznością najważniejszych wydarzeń i jego wdzięczności dla jednego z najbardziej zasłużonych dla odrodzenia synów - i dalej jakby widząc sąd przyszłych pokoleń pisze, przyszedłby też niebawem czas, któryby musiał ten nasz błąd i ten dysonans wołczyński naprawić, a o jego sprawcach wydać sąd równie surowy, jak go oni samowolnie pośpiesznie i niesprawiedliwie wydali o Stanisławie Auguście. Stanowiska dyskutantów, których nie sposób tutaj cytować, były rozbieżne. Wszyscy doskonale wiedzieli, że podczas pamiętnej wizyty królewskiej w Krakowie, w roku 1787, monarcha wybrał sobie miejsce wiecznego spoczynku - kryptę św. Leonarda w podziemiach katedry. Zdawał sobie doskonale sprawę, że katedra krakowska jest nekropolią polskich władców. Pochówek, na Wawelu należał do wielkich przywilejów polskich monarchów, szanowanych przez naród bez względu na ich osobiste zasługi, klęski czy winy. Zresztą nie wiadomo, jaki byłby finał tego przeciągającego się w nieskończoność sporu, gdyby nie nadszedł tragiczny wrzesień roku 1939. Po zakończeniu drugiej wojny światowej trumna ze zwłokami monarchy, spoczywającymi w wołczyńskim kościele, znowu znalazła się na terytorium Związku Radzieckiego. Już po wojnie władze sowieckie zamieniły wołczyński kościół na magazyn nawozów rolniczych. Zawaliło się sklepienie zbezczeszczonej intelektualiści raz jeszcze przypomnieli władzom PRL-u sprawę sprowadzenia do kraju i godnego pogrzebania ostatniego naszego monarchy. Sprzeciwił się temu ówczesny premier Józef Cyrankiewicz. Ponownie przypomniano o tej sprawie w roku 1971, gdy postanowiono odbudować Zamek Królewski w Warszawie, tak bardzo związany z osobą i mecenatem Stanisława Augusta Poniatowskiego. I tym razem w sferach rządowych zapadło i głuche milczenie. Przypomniano tę złożoną kwestię po wybuchu "Solidarności" w roku 1980 oraz 1981. I znowu pojawiły się prawicowe epitety: zdrajca, sprzedawczyk, mason, marionetka carycy Katarzyny. Zatem Poniatowskiemu, nawet teraz, blisko dwa wieki po śmierci, nie żałowano. Kler zaczął oskarżać monarchę o sympatie promasońskie, odmawiając pogrzebu tak na Wawelu, jak i w katedrze św. Jana w Warszawie. Natomiast poparł projekt pochówku królewskiego w katedrze św. Jana prymas Stefan Wyszyński. Po jego śmierci i ogłoszeniu stanu wojennego przez komunistyczne władze, sprawa została znowu odłożona. Powróciła z końcem lat osiemdziesiątych, tym razem wsparta przez Fundację Kultury Polskiej, która sfinansowała parce archeologiczne w Wołczynie i przywiezienie resztek zachowanych szczątków Stanisława Augusta do trzeciej Rzeczypospolitej. Po wielu perypetiach, niewiarygodnych wprost, losach pośmiertnych, ostatni król Rzeczypospolitej spoczął 14 lutego 1995 roku w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie, tam, gdzie 25 listopada 1764 roku nałożono nań monarszą koronę. Prawie dwieście lat, trwała wędrówka jego prochów. Podczas złożenia jego doczesnych szczątków prymas Polski kardynał Józef Glemp powiedział: Tragiczne prochy uczonego króla, kochającego Polskę po swojemu, ale szczerze niż inni władcy, niech odpoczywają w pokoju wiecznym w świątyni koronacji i zaprzysiężenia konstytucji. Niech Miłosierdzie Boże (...) otacza ostatniego monarchę, a nas uczy odważnej miłości ojczyzny.
Ze związku z Zofią Augustą Fryderyką zu Anhalt-Zerbst (Katarzyną II), carycy Rosji, miał:
Anna Piotrowna (urodzona 20 grudnia 1757 roku, zmarła 19 lutego 1759 roku), formalnie uznana za córkę przez Piotra Fiodorowicza (Piotra III), księcia holsztyńskiego, cara Rosji.
Ze związku z Magdaleną Agnieszką Lubomirską miał:
Konstancja Cichocka (urodzona w 1768 roku, 15 czerwca 1844 roku), w dzieciństwie wychowywana w domu kupców warszawskich Petersów; w 1783 roku została wydana za kapitana wojska koronnego, Karola Żwana (Szwana) i doczekała się licznego potomstwa, spośród którego tylko syn Kazimierz dożył wieku dorosłego; w 1799 roku małżeństwo Konstancji i Karola zostało uznane za nieważne; w późniejszych latach, wraz z bratem Michałem Mikołajem podjęła nieudaną batalię sądową o spadek po Sapiehach; ostatecznie osiadła na Wołyniu, gdzie zmarła (we wsi Dolsk koło Turzyska) i została pochowana (cmentarz parafialny w pobliżu parafii Turzysk),
Michał Mikołaj Cichocki (urodzony we wrześniu 1770 roku, zmarł 5 maja 1828 roku), w dzieciństwie wychowywany w domu kupców warszawskich Petersów; ukończył Szkołę Rycerską; brał udział, jako porucznik artylerii, w bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 roku), po której został odznaczony krzyżem Orderu Virtuti Militari (25 czerwca 1792 roku); w późniejszych latach, wraz z siostrą Konstancją podjął nieudaną batalię sądową o spadek po Sapiehach; w latach 1811-12 był dowódcą 9 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego; otrzymał następnie nominację generalską.
Ze związku z Izabelą (Elżbietą) z Flemmingów Czartoryską, miał:
Maria Anna Czartoryska (urodzona 15 marca 1768 roku, zmarła 21 października 1854 roku), formalnie występowała jako córka księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, chociaż powszechnie zwano ją Ciołkówną, a jej narodziny (w Warszawie) nastąpiły po roku nieobecności Czartoryskiego w kraju; w 1784 roku poślubiła w Siedlcach księcia Ludwika Wirtemberskiego, siostrzeńca króla pruskiego, Fryderyka II "Wielkiego" i brata wielkiej księżnej rosyjskiej, później carycy Marii Fiodorownej; w 1793 roku z inicjatywy Marii Anny doszło do rozwodu, z powodu zdrady jej męża podczas wojny z Rosją w 1792 roku; w późniejszych latach zajmowała się twórczością literacką - została autorką m.in. powieści Malwina, czyli domyślność serca, uznawanej za pierwszą polską powieść psychologiczno-obyczajową; przebywała najczęściej w Warszawie (w latach 1808-1816 prowadziła tam salon literacki) oraz w Puławach; po upadku powstania listopadowego w 1831 roku przeniosła się do Galicji, by ostatecznie w 1837 roku osiąść w Paryżu; w tym mieście zmarła.
Antoni Klewański (urodzony przed 1775 roku, zmarł po 1775 roku), ojcostwo Stanisława Poniatowskiego niepewne; konstytucja sejmu warszawskiego z 1775 roku nadaje szlachectwo "braciom rodzonym" Adamowi i Antoniemu Klewańskim, przy czym wiadomo, iż Adam Klewański był nieślubnym synem Adama Kazimierza Czartoryskiego; część badaczy wskazuje, iż Antoni wychowywany był wraz z Adamem jako bracia, jednak był nieślubnym potomkiem Poniatowskiego i siostry Adama Czartoryskiego, Izabeli (Elżbiety), na co wskazuje jego imię (Antoni, to drugie chrzestne imię króla, a zwyczaj praktykowany w XVIII wieku nakazywał nadawać dzieciom imiona ojców); Antoni (wraz Adamem) wychowywał się w Warszawie w pensjonacie Józefa Chilleta, nauczyciela języka francuskiego ze Szkoły Rycerskiej, a opiekowała się nim księżna Lubomirska; brak danych o jego późniejszym życiu wskazuje, iż zmarł młodo.
Ze związku z Jadwigą ze Strutyńskich Ciechanowiecką, miał:
Stanisław Manuzzi (urodzony we wrześniu 1773 roku, zmarł 23 marca 1823 roku), rzekomy syn naturalny; formalnie występował jako syn Mikołaja Manuzziego, Wenecjanina, starosty opeskiego, chociaż powszechnie zwano go synkiem królewskim; do 1778 roku przebywał z matką w Grodnie, a po jej śmierci (22 września 1778 roku) opiekę na małoletnim Stanisławem przejął Mikołaj (Jadwiga i Mikołaj pozostawali w separacji); w 1792 roku przystąpił do konfederacji targowickiej; 7 lutego 1800 roku ożenił się z Konstancją Broel-Plater; zmarł bezpotomnie.
Ze związku z Anną Marią z Hadików Lubomirską:
Kaprenicz vel Kaprinski (urodzony około 1778? roku, zmarł po kwietniu 1796 roku), z analizy korespondencji pomiędzy Stanisławem Poniatowskim i Anną Marią wiadomo, że w 1796 roku przebywał w Grodnie; w kwietniu 1796 Jan Hornowski, dawny dworzanin Stanisława Augusta, zawiózł Kaprinskiego do Zozowa, do swego wuja, Tadeusza Kozłowskiego, byłego królewskiego generała-adiutanta; jego dalsze losy są nieznane; część opracowań wskazuje, iż był on ułomny (upośledzony?), stąd rzekoma niechęć Poniatowskiego do jego oficjalnego uznania
Żródła:
Multimedilana Encyklopedia Władców Polski.
potomstwo naturalne władców w "Poczet.com"